Prikkelgevoeligheid: hoe ermee om te gaan?
Vrijwel iedereen met niet-aangeboren hersenletsel (NAH) is gevoelig voor prikkels. De mate waarin varieert per persoon en ook de gevoeligheid voor de diverse soorten prikkels verschilt. Hoe zit dat nu precies met prikkels en NAH? En hoe kan iemand met NAH het beste omgaan met zijn of haar prikkelgevoeligheid? Brigit Stap, ambulant begeleider bij Op Pad, geeft uitleg vanuit de praktijk.
"Grofweg kun je twee soorten prikkels onderscheiden", begint Brigit. "Dat zijn zintuiglijke prikkels en cognitieve prikkels. Denk bij zintuiglijke prikkels vooral aan geluid en licht. Maar ook geur: sommige mensen met NAH hebben zo'n sterk reukvermogen dat ze onwel worden van bepaalde geuren. Voor weer anderen kan aanraking een te sterke prikkel zijn."
En cognitieve prikkels? "Dat is eigenlijk alle informatie die binnenkomt. Bijvoorbeeld iemand die tegen je praat. En al helemaal als iemand in een gezelschap, bijvoorbeeld een verjaardagsfeest, met je praat. Voor veel mensen met NAH zijn dat echt te veel prikkels."
Vaak gaat het om een mix van zintuiglijke en cognitieve prikkels, waardoor iemand met NAH van slag kan raken. "Het genoemde verjaardagsfeest is een bekend voorbeeld daarvan: veel cognitieve prikkels en veel geluid", illustreert Brigit.
Zwaar vermoeid, stressniveau omhoog
Prikkelgevoeligheid door NAH is veelal het gevolg van beschadigde filters in de hersenen, waardoor alle prikkels binnenkomen en de hersenen ook al die prikkels willen verwerken. Zie onderaan een link naar het artikel van deskundige hersenletsel Hans van Dam waarin hij dit uitlegt.
De mate van prikkelgevoeligheid varieert per individu. Zo ook welke soorten prikkels het meest verstorend werken. "Geen enkel persoon met NAH is hetzelfde", zegt Brigit. "Maar vrijwel iedereen met NAH is prikkelgevoelig en bij deze mensen zie je eigenlijk altijd gevoeligheid voor cognitieve prikkels, vaak gecombineerd met gevoeligheid voor zintuiglijke prikkels.
Wat gebeurt er met iemand met NAH die overprikkeld raakt? "Iemand raakt dan zwaar vermoeid, het stressniveau gaat omhoog, iemand kan zelfs onwel worden en het lukt niet meer om het dagelijks leven goed te organiseren. Na hersenletsel is het brein al moe ten gevolge van de schade in de hersenen. Iemand begint dus de dag al met een achterstand door hersenvermoeidheid. Overprikkeling doet er nog een schepje bovenop", schetst Brigit.
Professionele begeleiding nodig
"Het is voor mensen met NAH vaak ingewikkeld om hun leven zo in te richten dat er niet te veel prikkels binnenkomen", weet Brigit uit ervaring. "Daar is professionele begeleiding bij nodig. Veel mensen met NAH willen terug naar het leven dat ze hadden voor het hersenletsel, zeker in de beginfase na het letsel. Daardoor raken ze steeds maar weer overprikkeld, met alle gevolgen van dien. Dat zien we vooral bij mensen die geen revalidatie hebben gehad. Wij krijgen daardoor regelmatig nieuwe cliënten die door permanente overprikkeling volledig passief zijn geworden en soms zelfs ontspoord zijn geraakt."
Gebrek aan ziekte-inzicht
Waar te beginnen in de begeleiding van iemand met hersenletsel? "Eerst moet je goed in beeld krijgen waar iemand zit in zijn of haar proces", legt Brigit uit. "Bij veel cliënten zien we een gebrek aan ziekte-inzicht. Vaak weet iemand ook niet wat prikkels zijn en voor welke prikkels hij of zij gevoelig is. Daarom beginnen we met uitleg over hersenletsel en de gevolgen daarvan, met uiteraard ook aandacht voor prikkels. En een uitleg over het belang van structuur brengen in het leven, op tijd rust nemen, en de juiste balans vinden van inspanning en ontspanning."
Omdat de gevolgen van NAH voor iedereen weer anders zijn, is de begeleiding maatwerk. "Samen met de cliënt zoek je uit voor welke prikkels hij of zij gevoelig is en hoe je daar het beste mee om kunt gaan. Als begeleider doe je daarin suggesties. De cliënt gaat vervolgens uitproberen of die het gewenste resultaat geven. En zo kom je stapje voor stapje verder in het weer grip krijgen op het leven. Het is echt 'fine tunen'."
Een kwestie van balans zoeken
Het is een kwestie van balans zoeken, benadrukt Brigit. "Je kunt prikkels niet voor honderd procent vermijden en dat moet ook niet. Want onderprikkeling moet je ook vermijden (in de volgende nieuwsbrief besteden we aandacht aan onderprikkeling). Verder moet je de dag zo inrichten, dat deze nog wel interessant en afwisselend genoeg is. Wat we nog wel eens zien bij nieuwe cliënten is dat ze er voor gekozen hebben om alles te vermijden, om maar niet overprikkeld te raken. Met hen gaan we weer langzaam activiteiten opbouwen tot we de juiste balans gevonden hebben. En we zien dat we daarin veel kunnen bereiken."
Wil je meer weten?
Lees de uitleg van deskundige hersenletsel Hans van Dam over prikkelgevoeligheid als gevolg van hersenletsel.
Lees het interview met Rolf Hartemink, die extreem prikkelgevoelig is door zijn niet-aangeboren hersenletsel.